Inleiding van de 4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling - een perspectief

Dit is hoofdstuk 2 van Eenvoud van Perfectie - Kleine Gids voor het Spirituele Pad. Klik voor een uitgebreide introductie en inhoudsopgave op de titellink hiervoor. Je kunt deze tekst ook hier luisteren . Je kunt het boek hier bestellen, 
Specifieke tekst over de 2-4 Fasen vind je heir Zie ook  - Voorbij Emoties, Voorbij Gedachten en Voorbij het Zelf. 
 

De dagelijkse betekenis van het begrip perspectief is vooral visueel - de plek waarop we staan en van waaruit we kijken bepaalt ons perspectief, van wat we kunnen zien. Dat is niet alleen letterlijk zo - wat je niet kunt zien omdat er iets voor staat of te ver weg is - maar ook figuurlijk, zoals van een persoon in een roman of de visie van een politieke partij. Wat me altijd gefascineerd heeft is dat twee mensen in dezelfde omgeving - fysiek of relationeel - nooit hetzelfde zien. Hun perspectief is nooit helemaal hetzelfde, zowel letterlijk als figuurlijk. Op zich is dat geen probleem, ware het niet dat we geneigd zijn ons eigen perspectief nogal serieus te nemen of, nog lastiger, als enig juiste te zien. Maar ik loop vooruit op de zaken, de gevolgen van een verondersteld absoluut perspectief komen later aan bod.

Een perspectief is gezien vanuit haar psychologische inhoud een min of meer samenhangend idee, of beter, een geloof over de werkelijkheid. Dit geloof is echter geen bewust gekozen, overwogen visie, maar ontstaat redelijk ongemerkt door de tijd heen. Dit geldt zeker voor onze kindertijd, waarin we volgestopt worden met de perspectieven van anderen. Ons emotioneel en psychologisch perspectief mag dan vrij autonoom tot ontwikkeling komen, het bepaalt wel in belangrijke mate wat we (kunnen) waarnemen, en ook hoe we die informatie (kunnen) verwerken, beoordelen, labelen en opslaan.

Net als Fasen van Ontwikkeling in de psychologie, beschrijven Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling een min of meer chronologische ontwikkeling[1] of verruiming van bewustzijn. Deze ontwikkelingen zijn samengenomen een zich ontwikkelend perspectief, een hiërarchische ontwikkeling (de volgende fase van ontwikkeling omvat meer mogelijkheden c.q. een ruimer perspectief dan alle voorgaande). Als een perspectief beperkt blijft, zoals we bijvoorbeeld kennen in de orthodoxie (het letterlijk nemen van het Woord) dan is er sprake van stagnering van ontwikkeling, hoewel degenen die het Woord letterlijk nemen het daar natuurlijk niet mee eens zijn.

Zij hebben een fundamenteel ander perspectief, en we zien ook op mondiaal niveau hoe destructief verschillen in perspectief kunnen uitwerken. Dit zit 'm niet alleen in het verschil in perspectief zélf, maar vooral in hoe we omgaan met de verschillen. Het lijkt erop dat hoe beperkter een perspectief, hoe kleiner de flexibiliteit ervan, en hoe groter de kans op conflict met andere perspectieven (mensen, groepen, stromingen, landen).

Een functionele definitie van ontwikkeling van bewustzijn is:  een verandering door een verruiming van perspectief. Het zijn hiërarchische niveaus waarbij een hogere alle voorgaande overstijgt en omvat.[2] Alle door mij hier beschreven Fasen - de Autonome, Psychologische, Spirituele en Realisatie, zijn ten diepste een perspectief op de werkelijkheid. Een perspectief dat zich in ons leven in potentie (er is geen garantie dat dit ook inderdaad gebeurt!) kan ontwikkelen door het doorlopen van de Fasen naar een steeds hogere kwaliteit van Aandacht.

Fasen van Ontwikkeling

Onze Fasen van ontwikkeling zijn zo normaal dat we er meestal niet bij stil staan. Toch werd er al in de Oudheid door de Griekse filosofen Plato en Socrates gefilosofeerd over bijvoorbeeld opvoeding. Maar pas in de 19e eeuw is de ontwikkeling van (hun eigen) kinderen in fasen beschreven, onder meer door Darwin en Pestalozzi.

Hiermee werd de basis gelegd voor de wetenschappelijke benadering waarin men observeerde en registreerde, en de theorievorming die we nu kennen als ontwikkelingspsychologie. Het is de psychologie van ontwikkeling in ons leven, van onze eerste levensfase van embryo tot onze laatste levensfase - als we die halen natuurlijk - als (hoog) bejaarde. Er is in de levenslooppsychologie[3] zelfs sprake van de dood als virtuele levensfase.

Hiermee wordt bedoeld dat onze onvermijdelijke dood van invloed is voordat die 'levensfase' zich daadwerkelijk aandient. Denk maar aan de ontwikkelingen rond euthanasie en de discussie wat nu eigenlijk ondraaglijk lijden is en hoe dat vast te stellen. Of aan de voorbereiding op je sterven door je te verzekeren, je nabestaanden te laten weten waar ze alles kunnen vinden, je spullen vast toe te bedelen en je uitvaart voor te bereiden.

Daar komt nog bij dat het reflecteren over je eigen sterfelijkheid en de algehele vergankelijkheid van alles kan leiden tot een betere zingeving aan je leven. Vergankelijkheid is dan ook een belangrijk onderwerp van onderzoek en contemplatie in het Boeddhisme.

Het onderverdelen van een lineaire verandering in onderscheiden delen (fasen) is functioneel.  In onderzoek naar fasen in de ontwikkeling gaat het om specifieke kenmerken van die perioden, bijvoorbeeld kenmerken van fysieke-, emotionele- of cognitieve ontwikkeling. Maar ook om de mechanismen van overgang van de ene naar de volgende fase. De kenmerken van Fasen helpen ons om te kunnen zien:

• in welke fase we zijn
• hoe we van de ene naar de volgende fase kunnen komen

Hoe meer inzicht we daarin hebben, hoe beter we onze voortgang kunnen faciliteren. Onze Bewustzijn Ontwikkeling kent nauwelijks autonome ontwikkeling meer na de 1e Autonome Fase. Deze eerste Fase heet Autonoom omdat onze ontwikkeling daarin automatisch verloopt van bevruchting in de baarmoeder tot aan onze biologische volwassenheid (ca. 25 jr. tegenwoordig, het laatste deel van de hersenen, de prefrontale cortex, is dan voltooid).

Model

Modellen ontlenen hun waarde aan de verklaringskracht en praktische bruikbaarheid. De 4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling vormen tezamen een model - een overzichtelijke, vereenvoudigde, geabstraheerde weergave van de werkelijkheid van deze ontwikkeling. Het doel van dit model is een leidraad te zijn in het verkrijgen van kennis en inzicht in de complexe werkelijkheid, zodat we die beter kunnen begrijpen en beïnvloeden.

We zijn omgeven door modellen - denk maar aan onze wetenschappen, de wijze waarop het bedrijf waar je werkt georganiseerd is, of je eigen onderneming, je eigen gezin. En wat denk je van je zelfbeeld? Ook dat is een redelijk abstracte weergave van de complexe realiteit die jij zelf bent (en dan ook nog inadequaat zoals we later zullen zien).

Modellen zijn zo alomtegenwoordig dat we ze vaak helemaal niet opmerken als zodanig, en ze ook niet bewust kunnen gebruiken. Ik hou wel van modellen, het idee dat ik enig inzicht in, en grip op het wonder van het leven heb, de natuur, de aarde en het universum is een van de grootste bronnen van tevredenheid in mijn leven. En het helpt mij on me uiteen te zetten met mijn onvermijdelijke voortschrijdende aftakeling.

Ons leven, de evolutie in ons leven, krijgt gestalte in het doorlopen van opeenvolgende Fasen. Deze ontwikkeling als individu is ingebed in de evolutie van de mensheid als geheel door de tijd heen. Ken Wilber laat in zijn metastudies naar de verschillende psychologische- en spirituele ontwikkelingsmodellen zien dat deze Fasen universeel zijn. Dus algemeen geldig, hoewel de vorm van manifestatie verschilt tussen culturen en individuen, wat ons nogal eens op het verkeerde been zet ten opzichte van elkaar.

Bewustzijn ontwikkeling is vrij complex en aandachtsintensief, hoe graag men dat ook in de huidige ‘groeimarkt’ als eenvoudig, simpel en snel voorstelt. Het heeft mij zo'n 40 jaar gekost om er een bruikbaar zicht en grip op te krijgen. Hoewel mijn persoonlijke ervaring statistisch gezien niet tot enige significante conclusie kan leiden, zijn er mensen die het sneller doen, maar velen die het langzamer doen of er nooit aan toe komen. Mijn observatie is dat niemand zonder motivatie, lange termijn investering en de juiste kennis en beoefening zinvolle vorderingen maakt. Een helder model is een onmisbare leidraad voor overzicht en inzicht in de bewustzijn ontwikkeling te midden van alle afleidingen in ons leven.

4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling

De Vier Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling – Autonoom, Psychologisch, Spiritueel en Realisatie - die ik hier onderscheid zijn voortgekomen uit een leven lang intensief bezig zijn met Bewustzijn Ontwikkeling. Dit omvat niet alleen de ontwikkeling die ik vanaf mijn volwassenheid zelf geïnitieerd heb, maar ook die van de vele mensen die ik in de 35 jaar daarna beroepsmatig begeleidde in hun ontwikkeling.

De Fasen zijn voor de hand liggend als we aandachtig onze hele levensloop bekijken en de potentiële ontwikkelings- mogelijkheden die deze voor ons bewustzijn biedt. De Fasen waren in hun contouren al zichtbaar in mijn vorige boek De Kracht van Aandacht[4], en krijgen hier een verdere theoretische en praktische uitwerking.

De functie van dit model is overzicht en inzicht te krijgen op een ontwikkeling die klaar staat om geactiveerd te worden. Hoewel onze ontwikkeling spontaan geactiveerd wordt door omstandigheden in ons leven - geboorte, dood, én andere ingrijpende momenten die onder meer de vragen Wie ben ik? en Wat is de zin van mijn leven? oproepen - zal ze zonder bewust onderhoud al snel weer in de achtergrond van onze aandacht verdwijnen. En, niet te onderschatten, onze ontwikkeling kan ook zomaar spontaan vertraagd of gestopt worden door omstandigheden.

De 4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling zijn:

1. De Autonome Fase                    – Voorbij Afhankelijkheid
                                                               Ontmantelen van Reactieve Afhankelijkheid

2. De Psychologische Fase*            – Voorbij Emoties
                                                                Ontmantelen van Emotionele Reactiviteit

3. De Spirituele Fase*                      – Voorbij Gedachten
                                                                Ontmantelen van Mentale Reactiviteit

4. De Realisatie Fase                      – Voorbij het Zelf
                                                               Ontmantelen van Reïficatie

Mechanisme van Bewustzijn Ontwikkeling

Voor we de specifieke inhoud per Fase bekijken staan we stil bij een essentieel onderdeel van het systeem van de 4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling, namelijk het algemene mechanisme van ontwikkeling in de Fasen. Anders gezegd - hoe werkt Bewustzijn Ontwikkeling eigenlijk?

Als doel van Bewustzijn Ontwikkeling zien we in de authentieke spirituele tradities[5] het verhogen van de kwaliteit van bewustzijn. De functie van die verhoogde kwaliteit (meer geestelijke rust, ruimte en helderheid van Aandacht) is het kunnen herkennen van de natuur van onze geest[6] tot de ultieme en stabiele realisatie ervan. De natuur van de geest is weliswaar altijd aanwezig, ze is tegelijkertijd een uiterst subtiel fenomeen dat onze onrustige geest maar al te makkelijk ontgaat.

We hebben er geen weet van totdat we erop gewezen worden en leren onze geest zodanig tot rust te brengen dat we de natuur langzaam zien verschijnen door de optrekkende mist van onze chronische afleidingen. We kunnen het proces van ontwikkeling in iedere Fase samenvatten met: bewust worden van het hele perspectief van waaruit we waarnemen.We worden ons pas bewust dat we vanuit een perspectief waarnemen als we ons ook enigszins bewust worden van een ruimer perspectief.  Als we maar één perspectief tot onze beschikking hebben, dan zijn we per definitie dat perspectief (onbewuste identificatie). We nemen dan wat we vanuit dat gezichtspunt waarnemen als de enige echte realiteit (lees waarheid) en van daaruit verhouden we ons tot anderen en de wereld.

We kennen allemaal de gevolgen van deze beperking in onze relaties, vooral als ze chronisch is: problemen, conflicten, verharding, verwijdering en scheiding. Om ons te bevrijden uit dat ene beperkte perspectief moeten we ons bewust worden van die beperking, en ons bewegen van dat perspectief zijn naar het perspectief hebben. Hiermee omvatten én overstijgen we het huidige perspectief en komen we tot een omvattender en ruimer perspectief.

De 4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling die hier beschreven worden vertegenwoordigen elkaar opvolgend niveaus met een steeds ruimer en omvattender perspectief. In de teksten worden per Fase belangrijke kenmerken benoemd, wat we te doen hebben in die Fase, en hoe we van daaruit ontwikkelen naar de volgende Fase.Het maakt het mogelijk om vast te stellen waar we ons bevinden in onze ontwikkeling (welk perspectief dominant is), en waar we ons naartoe bewegen (ruimer perspectief) en wat daarvoor nodig is. En dat is meteen de grote meerwaarde van dit metamodel, het beperkt zich niet tot één perspectief wat doorgaat voor de absolute waarheid.