Bewustzijn is nog steeds een lastig concept, laat staan om er achter te komen hoe je het moet ontwikkelen. Dan komen we in het gebied van zingeving, religie, filosofie en levensbeschouwingen. Maar ook van (neuro)psychologie, spiritualiteit en mystiek. Kortom, de ideeën over wat het is en hoe je het moet doen zijn zeer divers en soms verwarrend.
Voorbij Emoties, Gedachten en het Zelf is mijn synthese van 40 jaar studie en beoefening in verschillende psychologische scholen en spirituele tradities, en heeft geresulteerd in het model van de 4 Fasen van Bewustzijn Ontwikkeling [1]. Dit model biedt een theoretische- en vooral praktische visie op de potentiele bewustzijn ontwikkeling die we in ons leven kunnen doormaken.
De Realisatie Fase
In Voorbij Emoties en Voorbij Gedachten bekeken we kort de 1e Autonome -, de 2e Psychologische - en de 3e Spirituele Fase. In dit deel onderzoeken we de 4e, de Realisatie Fase. In de slogan hieronder tracht ik de essentie van het gehele model en het ontwikkelingsproces te vatten. Een korte uitleg is een mooie brug naar de Realisatie Fase.
WAT ER OOK GEBEURT
ZIE HET ONDER OGEN, OMARM HET
EN RUST IN WAT ER IS
WAT ER OOK GEBEURT
We hebben allemaal genoeg levenservaring om te weten dat we relatief weinig invloed hebben op wat er gebeurt, op wat we aan omstandigheden – uiterlijk en innerlijk - te verwerken krijgen in ons leven. Helaas worden we vaak om uiteenlopende redenen verleid om te denken dat we met het gebruik van bepaalde overtuigingen of technieken wel degelijk doorslaggevende invloed kunnen uitoefenen. Ongetwijfeld heb je daar dezelfde ervaringen mee als ik – grote inspanningen met weinig blijvend effect. Alles verandert onvermijdelijk, zoals een belangrijke leerstelling in het Boeddhisme stelt, ongeacht wat wij ervan vinden.
Meer progressie kunnen we boeken met trainen hoe we met deze doorlopende veranderlijke omstandigheden omgaan. Dus onze reacties er op - plezier, succes, enthousiasme maar zeker ook frustratie, angst mislukking en falen. We zijn natuurlijk opgevoed met hoop en angst - met allerhande oordelen en reflexen in de omgang met onze omstandigheden. Oude, en meestal contraproductieve gewoonten. Wat opvalt is dat we opmerkelijk meer last hebben van onze reacties op onze omstandigheden, dan van de omstandigheden zelf.
ZIE HET ONDER OGEN, OMARM HET
Onder ogen zien van wat zich aandient betekent hier vooral onze schaduwen engageren, die emotioneel-psychologische delen die we liever niet zijn. Ze ons weer eigen maken, ze zien voor de delen van onszelf die ze daadwerkelijk zijn, is hier nodig. Afkeer, ongeduld, frustratie, woede, haat, angst, eenzaamheid zijn te dragen als we ze nemen als onlosmakelijk deel van ons bestaan, en we er niet meer vanaf willen. Omvatten betekent dat we ze niet onnadenkend uiten in onze interactie met anderen, maar er verantwoordelijkheid voor nemen. We zijn ze ons gewaar, en dragen ze, net als onze liefde, vreugde en tevredenheid en vrijgevigheid. We zetten ons hier definitief uiteen met onze mogelijkheden en beperkingen, met onze existentie.
EN RUST IN WAT ER IS
Rusten in wat is markeert de overgang naar de Realisatie Fase. Als we wat is onder ogen zien en het omvatten (reactiviteit van hoop en angst voorbij) dan ervaren we rust en ruimte. Letterlijk in onze geest, maar ook figuurlijk in onze bewegingsruimte om te zijn en vrij van reactiviteit de nodige keuzes en beslissingen te maken (want die realiteit gaat gewoon door tot het einde van ons leven).
Rusten in Aandacht
De 4e Realisatie Fase heet zo omdat we in deze Fase komen van glimpen, korte momenten en langere perioden tot de stabiele realisatie of verwezenlijking van de natuur van onze geest. In woorden lastig te vatten, deze pure, woordeloze, conceptloze staat van zijn. Essentieel is het inzicht dat deze staat altijd al aanwezig was, het is niet iets dat wij fabriceren of teweegbrengen door onze beoefeningen in de eerdere Fasen.
Een mooie verwijzing naar de essentie van deze Aandacht[2] is de vraag 'Wie ben ik?' Dit is in verschillende spirituele tradities de klassieke vraag om tot zelfreflectie te komen (aandacht naar binnen). In deze Fase is de vraag echter 'Wie of wat is het die de vraag stelt, wie wil weten wie die 'ik' is?' Het gaat dus een niveau hoger, het is de ultieme vraag. Deze is uiteindelijk niet meer conceptueel te beantwoorden met een nieuw, meer omvattend concept, maar is een directe staat van zijn. Non-conceptueel.
Deze staat wordt overigens wel bezongen of in poëzie verwoord, de klassieke vorm om de paradox van het non-conceptuele alsnog te omzeilen. Deze dienen dan wel figuurlijk genomen te worden. Het is de vinger die naar de maan wijst, maar de maan niet is. Het is de reflectie van de maan in water, maar niet de maan zelf.
Non-meditatie
Een lastig aspect van de Realisatie Fase is dat er niets (meer) te doen is. Immers, ze is. Voor ons als doeners, zoals we in de eerdere Fasen altijd deden, komt hier de overstijging van het doen, het niet-doen. Zo is een belangrijke beoefening in deze fase non-meditatie. De term laat duidelijk het paradoxale karakter zien – we zijn in een staat van meditatie, maar we mediteren niet meer ergens op, zoals bijvoorbeeld in de Spirituele Fase. Er is geen object van aandacht meer, noch iemand die mediteert (subject). We zijn Aandacht. Reificatie is het maken van fenomenen tot 'dingen', waaronder ook ons eigen 'ik.' Door de ontmanteling van deze fundamentele neiging overstijgen we de dualiteit van subject en object, van waarnemer en dat wat het waarneemt. De illusie van twee (dualiteit) wordt een (non-dualiteit).
Het is evident dat het bereiken van deze Fase, met deze verworvenheden, voor de meesten van ons langdurige inspanning en discipline vergt in de eerdere Fasen. Daarom is het belangrijk om waar je ook bent in je bewustzijn ontwikkeling, daar ook daadwerkelijk te zijn, en daarin te ontspannen. Ontspannen, omarmen en overstijgen is altijd het mechanisme van ontwikkeling, waar je ook bent. Het ontspannen als handeling in de eerdere fasen is de voorbereidende beoefening voor het uiteindelijke Rusten in Aandacht - ontspannen als staat van zijn in de Realisatie Fase. Helder, energiek, alert aanwezig zijn in het actuele moment, zonder afleiding, zonder hoop noch angst.
De kenmerken van non-meditatie zijn:
- rust zonder verlangen
- rust zonder inspanning
- rust zonder iets te wijzigen
- rust zonder ook maar iets te doen
Wat overblijft als je dit 'doet' is Rigpa.[3]
Dzogchen
In het Tibetaans-Boeddhsime wordt de hoogste realisatie Rigpa genoemd. Tulku Thondup illustreert deze staat kort en bondig in zijn inleiding van ‘De Kostbare Schatkamer van de Wijze van Verblijven’ van Longchenpa[4] met deze quotes:
“Dzogpa Chenpo[5] meditatie samenvattend schrijft Longchenpa:
Het is belangrijk om in [de natuur] te verblijven als je er zeker van bent.
Het is belangrijk om de meditatieloze meditatie als je meditatie te hebben
Houdt het zonder aarzeling in stand: dit is mijn hart advies.
De Derde Drodrupchen (1865-1926) legt uit hoe intrinsiek gewaarzijn (rig pa) te realiseren:
Wendt geen enkel concept aan, omdat concepten geest zijn [en niet de natuur van de geest].
Mediteer [op intrinsiek gewaarzijn] na onderscheid te hebben gemaakt tussen geest
en intrinsiek gewaarzijn.
Door zo’n training verwezenlijkt men de absolute volmaaktheid van de realisatie van intrinsiek gewaarzijn, die de ultieme universele natuur is. Longchenpa schrijft:
Het is nooit geboren en is voorbij smart.
van verschijnselen. Er is geen andere vrede om te bereiken.”
Heb een goed hart!
NB. Dit is het 3e deel van een serie, lees ook 1. Voorbij Emoties en 2. Voorbij Gedachten
[5] Dzogchen, ook Atiyoga genoemd, is het belangrijkste van de negen yana-systemen (voertuig, pad, weg, instructie) van de nyingmaschool in het Tibetaans boeddhisme. De naam is een samenvoeging van "Dzogpa Chenpo" ("Grote of Volmaakte Volmaaktheid"). De opvatting in Dzogchen is dat Verlichting niet buiten een persoon zelf gezocht hoeft te worden, maar onmiddellijk aanwezig is in de pure, oorspronkelijke natuur van de geest, het bewustzijn.