In het moment is waar we aandacht aan geven de realiteit
(William James)
Onze Aandacht [1] is zo voor de hand liggend dat we er geen benul van hebben. Dat is slecht nieuws omdat Aandacht voor ons welzijn en ontwikkeling cruciaal is. Het is Aandacht waarmee we waarnemen, waarmee we ervaren, waarmee we interacteren met onze omgeving, waarmee we ons engageren met anderen. Aandacht is ook waarmee we onszelf en anderen observeren, waarmee we reflecteren over onszelf en omstandigheden, waarmee we besluiten nemen en tot actie overgaan. We zijn Aandacht. Zoals William James hierboven stelt – waar we onze aandacht op richten is onze realiteit. Dat betekent als we onze ervaren realiteit willen veranderen, we allereerst in staat moeten zijn om onze aandacht bewust te richten.
Wat is aandacht?
Aandacht is verwant aan alertheid, concentratie en het selectief verwerken van informatie. Dat is de officiële omschrijving. We kennen het ook in mindfulness en meditatie. In deze laatste twee is aandacht de gerichte vorm van gewaarzijn. Je kunt het zo zien: gewaarzijn is je 360⁰ radar die constant binnen en buiten je scant op zaken die om welke reden dan ook je aandacht waard zijn of nodig hebben. Zodra dit gewaarzijn zich focust op iets (wat dan ook) dan spreken we van 'gerichte aandacht.' Onze actuele realiteit bestaat uit datgene waar onze aandacht zich nu op richt - dat is wat we ervaren en meemaken.
Neem nu een moment om je bewust te worden waar je aandacht nu op
gericht is – op deze tekst, haar betekenis, op een gedachtegang over het
verleden of de toekomst, een lichaamssensatie (honger, dorst, pijn of
spanning, of genot) of een van je andere zintuigen (geluid, smaak, zicht,
gevoel) of waarop dan ook. Observeer nu een tijdje hoe je aandacht wisselt
tussen verschillende objecten van aandacht.
De wisseling van object van aandacht – van gedachten naar gevoel naar lichaamssensatie naar wat je hoort, ziet, proeft, ruikt en voelt – is dat een bewuste keus van jou of is het een min of meer automatische stroom van opeenvolgende objecten?
De crux zit erin dat we onze aandacht meestal helemaal niet bewust richten, maar dat ze als een neurotische aap rusteloos in de rondte slingert, van object tot object. Onze ongetemde geest volgt impulsief alles wat langs komt. Met als gevolg dat we ons vaak verliezen in gedachten, gevoelens en emoties. En vaak ook nog onprettige, denk maar aan concentratieproblemen, piekeren, zorgen maken en andere vicieuze cirkels van ongemak.
Een groot deel van de tijd zijn we daardoor ‘bezig’ met waar we eigenlijk niet mee bezig willen zijn. We zijn chronisch afgeleid. We zijn niet aandachtig, we zijn niet alert. We zijn niet voldoende aanwezig in het hier-en-nu om onze aandacht gedurende langere tijd bewust te kunnen richten. Uit onderzoek blijkt dat we gezonder en meer tevreden zijn als we meer aanwezig zijn. Ook blijkt dat de effectiviteit van (groeps)psychotherapie groter is naarmate ze zich meer richt op de wisselwerking in het actuele moment. [2]
Aandacht trainen
Getrainde, of beter nog, getemde aandacht (de metaforische aap van hierboven), verliest zich niet in van alles wat voorbijkomt. Ze is gefocust zonder het overzicht te verliezen. Wat je aandacht 'trekt' hangt in belangrijke mate van je gewoonten van aandacht geven af. Door bewust gerichte aandacht krijg je inzicht in die gewoonten. Als je afgeleid bent kom je al gauw terecht in oude gedachtegangen en emoties - je herhaalt jezelf, je herkauwt eigenlijk het verleden. En je weet hoe dat smaakt. Brr. Wanneer je je aandacht traint - door meditatie bijvoorbeeld - dan blijven dezelfde afleidingen zich nog lange tijd aandienen, alleen je verliest je er niet in. Je verliest je minder in afleidingen naarmate je je concentratie meer oefent.
Je blijft je door die oefening bewust van je aandacht, zonder je te verliezen in het object van die aandacht. Het is dan alsof je tegelijkertijd iets waarneemt en ervaart - sensatie, gevoel, emotie, gedachte - én je bewust bent van die waarneming en ervaring. Vreemd genoeg is dat heel bevrijdend - het maakt je vrijer van je oude gewoonten, cirkelredenaties en andere onplezierige beperkingen. Het trainen van aandacht naar de verwezenlijking van Aandacht is de koninklijke weg naar zelfrealisatie. Het stelt je in staat om de inhoud - een beperkt perspectief – te overstijgen naar een ruime perspectief.
Aandacht: de rode draad
Als kind had ik nooit kunnen voorzien dat Aandacht zo'n grote rol in mijn leven zou gaan spelen. Aandacht was natuurlijk wel vanaf mijn begin, net als bij iedereen, alomtegenwoordig - alles wat ik meemaakte, voelde, zag en dacht was mogelijk door Aandacht - sterker nog, eigenlijk was en ben ik slechts Aandacht. Alleen ik had geen idee wat Aandacht was, noch realiseerde ik mij dat er zonder Aandacht niets, of in ieder geval ik niet, zou zijn.
Aandacht is iets waar constant invloed op uitgeoefend wordt door anderen, we moeten immers naarmate we ouder worden steeds meer 'onze aandacht erbij houden.' Hoewel we ons niet bewust waren van aandacht, werd onze geest wel getraind in vormen van aandachtig zijn, van niet-afgeleid of geconcentreerd zijn. Al snel bleek, tot ongenoegen van onze ouders, onze voorkeur vaak te liggen in het doen van dingen die vanzelf onze aandacht trokken. Bezigheden als spelen, sporten en ander vermaak - niet zozeer de zaken waar zij en onze leraren onze aandacht graag op gericht zagen - taken uitvoeren, leren en natuurlijk het onvermijdelijke 'ons gedragen.' Inmiddels weten we dat we ons niet niet-gedragen kunnen, helaas hadden we dat inzicht nog niet als kind, dat had ons een hoop gedoe kunnen schelen.
Pas later werd mij duidelijk, door zelfobservatie en ervaring met anderen, waaronder mijn cliënten, dat afgeleid zijn het fundament is van de problemen die we in ons dagelijks leven ervaren. Aandacht is de rode draad in ons leven en de essentie van ons bewustzijn en haar ontwikkeling. Zonder aandacht voor onze Aandacht zal onze bewustzijn ontwikkeling snel stagneren.
Zonder Aandacht is er Niets
Niets is overtuigender voor ons dan onze eigen ervaring. Theorie kan nog zo overtuigend en inspirerend zijn, als we er geen ervaring mee hebben dan blijft het een hypothese. Ik kan nog zo beeldend en zintuigprikkelend de smaak van chocolade beschrijven, hoe het echt smaakt blijft een mysterie. Proef chocolade en de vraag is onmiddellijk en overtuigend beantwoord. Vandaar hier een korte geleide meditatie die de stelling dat er 'zonder Aandacht niets is' ervaarbaar maakt:
- wordt je bewust waar je op dit moment bent – omgeving, lichaamssensaties
- wees je gewaar van alle zintuiglijke informatie die je waarneemt – zien, horen, proeven, voelen, ruiken, en ook gedachten en beelden.
- wat zie je, hoor je, ruik je, proef je, ervaar je in je lichaam, voel je met je huid? kortom alles wat je kan waarnemen
- en ook in je geest - gedachten, beelden …
- stel je nu voor dat een voor een je zintuigen stoppen met werken; je ziet niets meer, je hoort niets meer, je ruikt niets meer, je voelt niets meer in je lichaam, met je huid - en ook heb je geen gedachten meer en geen beelden - er is niets meer.
- er is waarneming maar er kan niets waargenomen worden
- ben jij er nu nog, die entiteit of mens zoals jij jezelf kent, bestaat die nu nog, nu er geen enkele waarneming meer is?
Ik herinner met dat toen ik dit voor het eerst deed dat ik een mengeling van opwinding en angst ervaarde. Opwinding omdat het me een inzicht gaf in de essentie van mijzelf als levend wezen, altijd in wisselwerking met mijn omgeving, maar ook angst omdat er niets overbleef als die wisselwerking verdween - waar was ik gebleven? Ben ik alleen als ik waarneem? Of ben ik alleen, naar René Descartes’ beroemde stelling Cogito ergo sum [3], als ik denk?
Ons onderzoek naar de wisselwerking tussen organisme en omgeving, tussen ik en mijn omgeving, is een deel het leven zélf. We zijn altijd in interactie met onze omgeving, dat is inherent aan levend zijn, aan gewaarzijn, aan waarnemen. Ieder moment van ons leven zijn we ergens, en fysiek, mentaal en emotioneel verhouden we ons altijd tot onze directe omgeving, hoewel we ons daar vaak nauwelijks bewust van zijn.
Er is geen ontkomen aan ons actuele bestaan in onze actuele omstandigheden, of we het nu leuk vinden of niet (hoewel we natuurlijk een scala aan manieren hebben ontwikkeld om trachten te ontkomen aan het onplezierige en vast te houden aan het prettige, maar daarover later meer). In deze zin is Aandacht in zichzelf een noodzakelijke voorwaarde voor ons bestaan - zonder Aandacht geen waarneming, zonder waarneming geen ervaring, zonder ervaring geen prikkels om te overleven - maar is gerichte aandacht geen voldoende voorwaarde voor het stabiele kennen van Aandacht. [4]